Praca konspiracyjna służb specjalnych, w tym wywiadów, stała się tematem licznych powieści i filmów sensacyjnych. Zarówno siatki, jak i afery szpiegowskie, przygody agentów i superagentów usiłujących wykraść lub w inny sposób pozyskać tajemnice innych państw, prawdziwe, czy też wymyślone według uznania autorów książek oraz scenarzystów filmów o tematyce szpiegowskiej, cieszą się dużym zainteresowaniem szerokiej publiczności. Pomimo nadmiaru literatury sensacyjnej, aktualny stan wiedzy historycznej na temat działalności i walki wywiadów jest bardzo ubogi. Należy zaznaczyć, iż archiwa służb specjalnych większości państw udostępniane są badaczom niechętnie i zazwyczaj z dużym opóźnieniem. W archiwach dyplomatycznych i wojskowych odnaleźć można wprawdzie wiele opracowań i ekspertyz na temat sytuacji gospodarczej, politycznej i militarnej innych, zwłaszcza sąsiednich państw, ale przede wszystkim brak w nich danych z zakresu zdobywania informacji przez służby specjalne i wywiady. Dlatego też działania owych służb pozostają długo tajemnicami, nigdy do końca niewyjaśnionymi, bywają też przedmiotem spekulacji i gier dziennikarskich oraz łowców sensacji. W efekcie wielu spraw zakulisowych, dotyczących historii najnowszej, ostatecznie nie wyjaśniono, a opublikowane dotąd prace poświęcone historii wywiadów 6 | WSGE SŁUŻBY SPECJALNE W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA – zawierają wiele rozbieżności, przeinaczeń i niedomówień. Funkcjonowanie wielu państw jest uzależnione w dużej mierze od sprawnego działania służb specjalnych, których działalność związana jest ściśle z bezpieczeństwem każdego państwa i jednocześnie utożsamiana z niejawną sferą aktywności ludzkiej. Służby specjalne to nazwa instytucji, która prowadzi działania o charakterze niejawnym, tj. operacyjno-rozpoznawczym. Należy zaznaczyć, iż tym mianem określa się wywiad i kontrwywiad, których termin nie jest definiowany w literaturze przedmiotu. Termin ten charakteryzuje się tym, iż ustawodawstwa większości państw unikają nie tylko ścisłego definiowania, lecz nawet używania pojęcia „służby specjalne”. Pojęcie to, aczkolwiek ugruntowane mocno w języku potocznym, jak również używane w doktrynach i terminologii fachowej, nie występuje zaś w języku prawnym, czy w sformułowaniach aktów normatywnych. Głównym celem służb specjalnych jest pozyskiwanie i ochrona informacji kluczowych dla zapewnienia zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa. W państwach demokratycznych działania służb specjalnych wymykają się czasami spod kontroli organów nadzorczych. Prowadzą one także działania poza swoim krajem, łamiąc nieraz prawo obcego (innego) państwa. Służby specjalne reżimów totalitarnych i państw niedemokratycznych stosują czasami techniki niedozwolone przez prawo ich państwa macierzystego, m.in.: szantaż, przekupstwo, nielegalny handel bronią i narkotykami oraz skrytobójstwo. Geneza polskiego wywiadu wojskowego sięga początków państwowości. Można nawet stwierdzić, iż jest równie długa, jak dzieje Polski. Pokazują one, że znaczenie polityczne i niepodległość w dużej mierze oparte były na silnej armii. Jej dowódcy (a nawet przywódcy państw), by podejmować kluczowe decyzje, starali się zapewnić sobie dostęp do odpowiednich informacji, które można było uzyskać jedynie w drodze działań wywiadowczych. Technika zdobywania tych informacji rozwijała się przez wieki, jednakże podstawowy cel pozostał niezmienny. Można określić gonastępująco: wiedzieć wcześniej i wiedzieć jak najwięcej przed podjęciem istotnych decyzji, a w razie możliwości podjąć próbę zapewnienia wpływu na decyzje lub działania podejmowane na wybranym obszarze swego zainteresowania. W latach 1939-1945 w środowiskach związanych z polskim rządem w Londynie pojawiło się szereg koncepcji programowych odnośnie przyszłości państwa polskiego po zakończeniu wojny. Były one po części kontynuacją prac z okresu międzywojennego, wiele jednak z nich zawierało nowe, niekiedy wielce oryginalne pomysły dotyczące sposobu, w jaki powinno być politycznie zorganizowane społeczeństwo w warunkach pokojowych. Jednak po zakończeniu działań wojennych Polska, decyzją wielkiej trójki, znalazła się (mimo narodowego sprzeciwu) w strefie wpływów radzieckich. W planach Stalina odgrywała ona bardzo ważną rolę, a początki jej uzależniania należy upatrywać jeszcze w latach wojny. Uzależnienie to dokonywało się ona w trzech płaszczyznach: państwowej, instytucjonalnej i personalnej. Jako punkt wyjściowy przy analizie planów radzieckich należy przyjąć memorandum Iwana Majskiego, opracowane w ramach Komisji Traktatów Pokojowych i Powojennego Ładu. Stwierdzono w nim m.in., że Celem ZSSR jest stworzenie niezależnej i żywotnej Polski, jednak nie jesteśmy zainteresowani w narodzeniu dużej nadmiernie silnej Polski. Z dywagacji I. Majskiego jasno wynika, że Polsce należy narzucić nowy ustrój – najlepiej socjalizm1 . Praktycznie już od 1943 r. większość decyzji w sprawie Polski zapadało w Moskwie, chociaż nie zawsze samodzielnie podejmował je J. Stalin. Często wypracowywano je w pionach policji (NKWD – NKGB), partyjnym, wojskowym i spraw zagranicznych2 . W tej sytuacji odrodzone Wojsko Polskie tworzono w warunkach uzależnienia od wschodniego sąsiada, tym bardziej, że najwyższe stanowiska w WP zajmowali oficerowie sowieccy.